نویسندگان: علیرضا صدرا * و مسلم کرم زادی **



 

شایسته سالاری در حکومت

بی شک کارآمدی دولت در پرتو شایسته سالاری آن به دست می آید و در دیدگاه امام خمینی (ره)، نیز تنها راه شایستگی ملت و کشور، شایستگی دولت آن است. «بدبختی و خوشبختی ملت ها بسته به اموری است که یکی از مهمات آن صلاحیت داشتن هیأت حاکمه است. اگر چنانچه هیأت حاکم، کسانی که مقررات یک کشور در دست آنهاست، اینها فاسد باشند، مملکت را به فساد می کشند، همه بعدهای مملکت را رو به نیستی و فساد می برند» (امام خمینی، 1378 (الف)، ج 20: 220).
حضرت امام، شایسته سالاری و پرهیز از رابطه مداری در عزل و نصب ها را - که از آفت های نظام های حکومتی می باشد و کارآیی آنها را از بین می برد - تا نزدیکان خود بسط داده و در حکم نخست وزیر دولت موقت اخطار می کند که «منسوبین» و یا
«اقربای» امام، حق هیچ گونه «توصیه» در «عزل و نصب ها» را نداشته و دولت موظف است به هیچ وجه به آنان ترتیب اثر ندهد (همان، ج 5: 250).
ایشان همچنین، داشتن صلاحیت و تخصص را برای دخالت در کارها لازم دانسته و به مسؤولان توصیه می کردند که در کارِ هم دخالت نکنند. «هر مسؤولی و هر متعهد به نظامی، باید سعی کند برای پشیبرد نظام در چهارچوب محدوده وظایفش عمل کند که در غیر این صورت، احتمال پاشیدگی نظام جمهوری اسلامی است. لذا اگر وزیری در کار وزیر دیگر دخالت نماید که حتی باعث رشد کار گردد، مورد قبول نیست؛ چرا که خروج از چهارچوب اختیارات، ضررش بسیار بیشتر از رشد کار در نقطه ای دیگر است» (همان، ج2: 220).
حضرت امام (ره) علاوه بر اینکه به تعهد مسؤولان توجه داشتند و به آن اهمیت می دادند، صلاحیت فنی و تخصص را هم مد نظر قرار داده و این دو مؤلفه را شرط گزینش مسؤولان می دانند. «دولت بدون گزینش اشخاص متعهد و متخصص در رشته های مختلف، موفق نخواهد شد و دولتمردان در گزینش همکاران به کاردانی و تعهد آنان و بهتر خدمت کردن آنها به کشور و در منافع ملت بودن تکیه کنند ...، نه بر دوستی و آشنایی و حرف شنوی بی تفکر و تأمل که این رویه موجب ناکامی در خدمت به کشور است... دولتمردان از دانشمندان و متخصصان متعهد استمداد کنند تا راز موفقیت را به دست آورند» (همان، ج19: 157).

اقتصاد مردمی

مسأله مهم دیگری که در ارتباط با شایسته سالاری و کارآمدی وجود دارد، میزان دخالت دولت در اقتصاد و توانایی آن در اداره اقتصاد کشور می باشد. بسیاری از کشورها پس از تجربه ناموفق دخالت گسترده در اقتصاد، به این نتیجه رسیدند که دولت نمی تواند کارفرمای خوبی باشد. به همین دلیل به سوی خصوصی سازی و دخالت دادن مردم در اقتصاد رفتند و تصدی خود در حوزه ی اقتصاد را به شدت کاهش داده، بخش خصوصی را در کشور فعال کردند و برای دولت نقش نظارتی اختیار کردند.
بنابراین، هر دولتی اگر بخواهد کارآمد باشد، باید از گسترش حوزه فعالیت خود پرهیز کند. باید با مشارکت دادن مردم در اداره امور بر اعمال آنها نظارت نماید. بر اساس دیدگاه امام، کشوری که در آن مالکیت دولتی فراگیر باشد؛ به گونه ای که مردم از صحنه
مالکیت کلان حذف شوند، آن کشور به بیماری مهلکی دچار شده است (رضوانی، 1381: 157). «جمعیت و یا ملتی اگر بخواهند موفق باشند، علاوه بر اینکه برای خدا باید کار کنند و از دیگران چشم داشتی نداشته باشند، باید با مردم باشند. بدون مردم نمی شود کار کرد و موفقیت حاصل نمی شود» (امام خمینی، 1378 (الف)، ج 16: 491).
«دولت بی شرکت ملت و توسعه بخش های خصوصیِ جوشیده ی از طبقات محروم مردم و همکاری با طبقات مختلف مردم، با شکست مواجه خواهد شد. کشاندن امور به سوی مالکیت دولت و کنار گذاشتن ملت، بیماری مهلکی است که باید از آن احتراز شود» (همان، ج19: 157).
«به ثروتمندان و پولداران مشروع وصیت می کنم که ثروتهای عادلانه خود را به کار بیندازید و به فعالیت سازنده در مزارع و روستاها و کارخانه ها برخیزند که این خود عبادتی ارزشمند است» (همان، ج 21: 201).
همچنین حضرت امام، ضمن اینکه نقش مردم در اقتصاد را به رسمیت می شناسند بر آن تأکید می کنند، آزادی مطلق اقتصادی آنها را موجب فساد دانسته و نظارت دولت را بر فعالیت های اقتصادی لازم می دانند؛ ایشان در این باره می فرمایند: «مردم را در همه امور شرکت بدهیم، دولت به تنهایی نمی تواند که بار بزرگی که الآن به دوش این ملت هست، بردارد... کارشکنی نکنید برایشان، البته نظارت لازم است. انتقاد هم لازم است» (همان، ج 20: 4-5).
«در بازسازی اگر بخواهد ملت سرخود کار بکند، فساد ایجاد می شود. اگر بخواهد دولت، مستقل اجرا کند قدرت ندارد. باید مردم همراهی کنند ... لکن با نظارت دولت و راجع به اینکه کجا مقدم، کجا مؤخر [باشد]» (همان: 250-251).
حضرت امام (ره) می خواستند با تقویت حس خودباوری در جامعه، مردم را به سوی کسب هویت مستقل سوق دهند و آنها را به مشارکت عملی در کارها تشویق نمایند. اعتقاد ایشان این بود که «آحاد مردم کنار نکشند و بازسازی را به دیگران و به خصوص دولت واگذار نکنند و از خود سلب مسؤولیت نکنند. بازسازی ویرانه ها، امری جزئی است و اصل حضور، عملی می باشد که انکشاف تام و تمام را به دنبال دارد» (همان، ج 5: 199-200). همچنین ایشان معتقد بودند که برای تعالی مملکت باید بین دولت و ملت، تعامل و همبستگی باشد. «اگر یک کشور بخواهد یک کشور سالمی باشد، باید
بین دستگاه حاکمه با ملت تفاهم باشد» (همان، ج 8: 230). «در رژیم اسلامی شاید در رأس برنامه، همین تفاهم مابین دولت و ملت باشد؛ یعنی نه دولت خودش را جدا می داند و بخواهد تحمیل بکند و مردم را تهدید بکند، ارعاب بکند، اذیت بکند و نه مردم درصدد این بودند که دولت را تضعیف بکنند یا فرار بکنند از مقررات دولتی» (همان: 381).
همچنین از مسائل مهم در افزایش کارآمدی دولت، اصلاح و اداره جامعه و به سامان کردن سیستم اداری است. حضرت امام (ره) در این زمینه به مسؤولان توصیه می کنند که دولت را اصلاح نمایند تا از مضرات ناکارآمدی آن در امان باشیم. «اصلاح دولت و اصلاح جامعه و بازسازی، همه اینها بر دوش شما آقایانی است که در رأس امور هستید و چنانچه همت نگمارید، چه بسا که ما قدم را به واپس برداریم» (همان، ج 15: 492).
جلوگیری از فساد از مباحث مهم در مدیریت و شایسته سالاری دولتی می باشد. از این رو، کشورها سعی می کنند تا حد ممکن این پدیده زشت و مخرب را در سیستم های خود از بین ببرند؛ چرا که فساد در کارآیی و کارآمدی حکومت به شدت تأثیر منفی دارد. حضرت امام، نیز به این مسأله توجه داشته و در راستای مبارزه با فساد کارکنان دولت و افزایش کارآمدی، شرط گزینش و انتصاب مسؤولان را تقوا دانسته و از این رهگذر به ریشه کنی فساد در بین مسؤولان دولت تأکید داشتند. «مهمترین ارزش و مدرک در اسلام و حکومت اسلامی، تقوا و جهاد در راه خدا است که هیچ امتیاز دیگری بر آن تقدم ندارد. در انتخاب افراد به منظور تصدی مسؤولیت ها و استفاده از امکانات، تقوا و جهاد باید ملاک عمل باشد. سنت ها و امتیازات غلط مادی و نفسانی، نباید مورد توجه واقع شده و لازم است که ارزش مذکور - تقوا و جهاد- در هر حالت (چه جنگ و چه صلح) به صورت قانون ثبت شده در جامعه، احراز شود» (همان، ج 20: 123).

نتیجه گیری

کارآیی و کارآمدی نهادها در نظریه ی سیاسی امام خمینی (ره) دو ساحتی، متعادل، متعالی و جامع رهیافت مصلحت بوده که به تعبیری، جامع و نقطه تعادل و تعالی رهیافت های بازدهی، توفیق، رضایت عمومی و مصلحت بوده و به شمار می آید. هدف اصلی در این تحقیق «تبیین کارآمدی سیاسی از دیدگاه امام خمینی (ره)» بود. به همین دلیل سعی کردیم که مؤلفه های کارآمدی حکومت را از نظر ایشان مورد بررسی قرار دهیم. در طول تحقیق
به این نتیجه رسیدیم که حضرت امام، دولتی را کارآمد می دانستند که در خدمت مردم و برای مردم بوده و رابطه فرمانروایی و فرمانبری را در جامعه برقرار نکند. بعد از آن دیدیم که حضرت امام در جهت دستیابی به این هدف والا، ضوابط و شرایطی را برای حکومت، لازم می دانستند. ایشان حاکمیت قانون در جامعه را برای کارآمدی حکومت لازم دانسته و مردم و مسؤولان را به رعایت قانون، توصیه می نمودند.
ایشان همچنین در نظر داشتن مصلحت نظام و توجه به مقتضیات زمان و مکان را در قانونگذاری ها شرط دیگر برآورده شدن کارآمدی حکومت اسلامی می دانستند. همچنین دخالت مردم در عرصه های مختلف کشور و نظارت آنها بر مسؤولان کشور را ضامن بقای نظام و عدم انحراف از اهداف اصیل دولت اسلامی می دانستند. ویژگی دیگری که حضرت امام (ره) آن را برای رسیدن به اهداف نظام لازم می دانستند، شایسته سالاری و توجه به تعهد و تخصص، به صورت توأمان، در مسؤولان حکومت و شرط گزینش آنها می باشد.
حضرت امام، همه کاره بودن دولت را مانع رسیدن به کارآمدی لازم دانسته و از مردم درخواست می نمودند برای برآورده شدن اهداف نظام و رونق امور به کمک دولت بشتابند و دولت را نیز موظف به شرکت دادن مردم در مصادر امور و نظارت بر امور می نمودند.
در پایان باید گفت که به کارگیری توصیه های امام خمینی (ره) در امر حکومت داری می تواند، بهبود اوضاع کشور، رضایت هر چه بیشتر مردم و ثبات و کارآمدی نظام اسلامی را در پی داشته باشد.

پی‌نوشت‌ها:

* عضو هیأت علمی دانشگاه تهران.
** دانشجوی دکترای علوم سیاسی دانشگاه تهران.

منابع و مآخذ
1. اخوان کاظمی، بهرام «پاسخگویی و کارآمدی»، فصلنامه حکومت اسلامی، ش 34، 1383.
2. امام خمینی، سید روح الله، صحیفه ی نور، تهران، انتشارات سازمان مدارک فرهنگی، چ 1، 1378 (الف).
3. ــــــــــــ ، صحیفه ی امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، چ1، 1378 (ب).
4. ــــــــــــ ، ولایت فقیه، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1357.
5. برینتون، کرین، کالبد شکافی چهار انقلاب، ترجمه ی محسن ثلاثی، تهران، نشر نو، 1366.
6. پهلوان، عاطفه، آزادی و دموکراسی در اندیشه ی امام خمینی (ره)، تهران، ذکر، 1379.
7. ترنر، مارک؛ هیوم، ریوید، حکومت داری، مدیریت و توسعه، ترجمه ی عباس منوریان، تهران، مرکز آموزش مدیریت دولتی، 1379.
8. خاتمی، سید محمد، بیم موج، تهران، انتشارات سیمای جوان، 1371.
9. رضوانی، محسن، «کارآمدی دولت در اندیشه ی سیاسی امام خمینی»، مجله ی علوم سیاسی، سال پنجم، ش 19، 1381.
10. زاهدی، شمس السادات؛ الوانی، سید مهدی؛ فقیهی، ابوالحسن، فرهنگ جامع مدیریت، تهران دانشگاه علامه طباطبایی، 1383.
11. قائدی، محمدرضا، «مشروعیت و کارآمدی نظام سیاسی» مجله ی راهبرد، ش 31، 1383.
12. کاظمی، سید عباس، بهره وری و تجزیه تحلیل آن در سازمانها، تهران، سمت، 1381.
13. لاریجانی، محمدجواد، حکومت، مباحثی در مشروعیت و کارآمدی، تهران، سروش، 1373.
14. مرعشی، سید جعفر؛ بلیغ، وحیده؛ غیاث آبادی، علی، تفکر سیستمی و ارزیابی کارآمدی آن در مدیریت جامعه، تهران، انتشارات سازمان مدیریت صنعتی، 1385.
15. معینی، صغری، فرهنگ واژه ها و اصطلاحات مدیریت و سازمان، تهران، وزارت کشاورزی، 1370.
نشریه حکومت اسلامی، شماره 53.

/ج